۱- تقوا و پاك دامني

اهميت و جايگاه تقوا براي جوانان آن وقت معلوم مي شود كه تمايلات و احساسات دوره جواني مد نظر قرار گيرد. براي جواني كه در معرض طغيان غرايز و احساسات تند و شكوفايي خواهش هاي نفساني و غريزه جنسي و تخيلات موهوم به سر مي برد، تقوا به منزله قلعه و حصار مستحكمي است كه او را از تاخت و تاز دشمنان مصون مي دارد و مانند سپري است كه از اصابت تيرهاي زهراگين شياطين باز مي دارد.

امام علي(عليه السلام) مي فرمايند: «اعلموا عبادالله ان التقوي دار حصن عزيز»۱؛ بدانيد اي بندگان خد، تقوا دژي مستحكم و غيرقابل نفوذ است.

استاد مطهري(ره) در اين خصوص مي گويد: نبايد تصور كرد كه تقوا از مختصات دين داري است، از قبيل نماز و روزه، بلكه تقوا لازمه انسانيّت است. انسان اگر بخواهد از طرز زندگي حيواني و جنگلي خارج شود ناچار است كه تقوا داشته باشد.۲

جوان همواره بين دو راهي قرار دارد و به سوي دو نقطه متضاد كشيده مي شود. از يك طرف، نداي وجدان اخلاقي و الهام الهي او را به سوي خوبي ها سوق مي دهد و از طرف ديگر غرايز دروني و نفس اماره و وسوسه هاي شيطاني او را به ارضاي خواهش هاي نفساني فرمان مي دهد. در اين جنگ و گريز تنها جواني مي تواند از اين صحنه كشمكش و نزاع بين عقل و شهوت، خير و فساد و پاكي و آلودگي به سلامت خارج شود كه خود را به سلاح ايمان و تقوا مجهز كرده و از ابتداي جواني به خودسازي و جهاد با نفس بپردازد.

حضرت يوسف(عليه السلام) در سايه همين تقوا بود كه توانست با اراده اي قوي از آزمون سخت الهي سربلند بيرون آيد و به اوج عزت نايل شود.

۲- تقويت اراده

بسياري از جوانان از ضعف اراده و فقدان قدرت تصميم گيري شكايت مي كنند و براي درمان آن چاره جويي مي كنند. آنان مي گويند:

براي ترك عادات زشت و ناپسند بارها تصميم گرفته ايم اما كم تر موفق شده ايم.

امام علي(عليه السلام) از تقوا به عنوان عامل تقويت اراده و مالكيت نفس كه نقش عمده اي در ترك گناه و عادات ناپسند دارد، ياد مي كند و مي فرمايند: آگاه باشيد! خطاها و گناهان مانند اسب هاي سركش و لجام گسيخته اي هستند كه گناه كاران بر آن ها سوارند و آنان را در قعر دوزخ سرنگون خواهند ساخت و تقوا همانند مركب هاي راهوار و آرامي است كه صاحبانشان بر آن ها سوارند و زمامشان را به دست دارند و آنان را تا بهشت پيش مي برند.۳

بايد در نظر داشت كه اين كار شدني است. افرادي كه در اين وادي قدم بنهند، مشمول الطاف خفيه الهي خواهند بود. چنان كه قرآن كريم مي فرمايند:«والذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا» ۴ آنان كه در راه ما جهاد و كوشش مي كنند، راه هاي خود را به آن ها نشان مي دهيم.

۳- فرصت جواني:

بدون ترديد يكي از عوامل مهم موفقيت و كام يابي، بهره برداري صحيح و اصولي از شرايط و فرصت هاي مناسب است، كه فرصت جواني از اساسي ترين آن ها به شمار مي رود.

نيروي معنوي و قواي جسماني، گوهر گران سنگي است كه خداوند متعال در اختيار نسل جوان قرار داده است. بر اين اساس پيشوايان دين همواره بر اغتنام فرصت جواني تاكيد كرده اند. امام علي(عليه السلام) در اين باره مي فرمايند: بادر الفرصة قبل ان تكون غصه (۵) پيش از آن كه فرصت از دست رود و مايه اندوهت گردد، آن را غنيمت شمار.

سعدي با الهام از سخنان بزرگان مي گويد:

جوانا ره طاعت امروز گير كه فردا جواني نيايد ز پير

قضا روزگاري زمن در ربود كه هر روزش از پي شب قدر بود

من آن روز را قدر نشناختم بدانستم اكنون كه درباختم

امام علي(عليه السلام) مي فرمايند: «لاتنس صحتك و قوتك وفراغك وشبابك ونشاطك ان تطلب بها الاخرة»۶ ؛ سلامتي و قدرت و فراغ بال و جواني و نشاط خود را فراموش مكن، از آن ها در راه آخرت استفاده كن.

آن حضرت درباره كساني كه از نعمت جواني بهره صحيح و كافي نبرده اند، مي فرمايند: آن ها در ايام سلامت بدن سرمايه اي مهيا نكردند و در اولين فرصت هاي زندگي درس عبرتي نگرفتند، آيا كسي كه جوان است جز پيري انتظار دارد.۷

سؤال از جواني

جواني و نشاط و بالندگي، نعمت بزرگي است كه در روز قيامت از آن سؤال مي شود. امام علي(عليه السلام) مي فرمايند:

«شيئان لايعرف فضلهما الا من فقدهما: الشباب والعافيه»۸ ؛ دو چيز است كه قدر و قيمتشان را نمي شناسد مگر كسي كه آن دو را از دست داده باشد: يكي جواني و ديگري تندرستي.

خودسازي:

بهترين زمان براي تربيت و خودسازي، دوره جواني است، زيرا صفحه دل جوان با زشتي ها و خصلت هاي ناپسند شكل نگرفته و چراغ فطرت در دلش خاموش نگشته است. امام علي(عليه السلام) به فرزندش امام حسن(عليه السلام) چنين مي فرمايند: «انما قلب الحدث كالارض الخاليه ما القي فيها من شيء قلبه فبادرتك بالادب قبل ان يقسوا قلبك ويشتغل لبك»۹ ؛

قلب نوجوان مانند زمين خالي است كه هر ذچه در آن بيفشاني آن را مي پذيرد، پس پيش از آن كه قلبت سخت شود و فكرت به امور ديگر مشغول گردد، به تعليم و تربيت تو مبادرت كردم و همت خود را بر تربيت تو گذاشتم.

عادات ناپسند در دوران جواني ريشه دار نشده است، از اين رو مبارزه با آن سهل و آسان است. جوانان بايد از اين امتياز بزرگ به شايستگي استفاده كنند

بايد جوانان عزيز اين هشدار امام علي(عليه السلام) را جدي بگيرند كه مي فرمايند: «غالب الشهوة قبل قوة ضراوتها فانها ان قويت ملكتك واستفادتك ولم تقدر علي مقاومتها»۱۰ پيش از آن كه تمايلات نفساني به تجري و تندروي عادت كنند با آن ها مقابله كن، زيرا اگر تمايلات در تجاوز و خودسري نيرومند شوند، فرمانرواي تو خواهند شد و تو را به هرسو كه بخواهند مي برند و قدرت مقاومت در برابر آن ها را از دست خواهي داد. مولوي مي گويد:

زان كه خوي بد بگشته ست استوار

مور شهوت شد ز عادت هم چو مار

مار شهوت را بكش در ابتدا

ورنه اينك گشت ما رت اژدها

۴- بزرگ منشي:

يكي ديگر از وصاياي امام علي(عليه السلام) به جوانان، پرورش عزت نفس و بزرگ منشي است، آن جا كه مي فرمايند: «اكرم نفسك عن كل دنيه و ان ساقتك الي الرغائب فانك لن تعتاض بما تبذل من نفسك عوضا ولاتكن عبد غيرك وقد جعلك الله حرا»۱۱ بزرگوارتر از آن باش كه به پستي تن دهي هرچند تو را به مقصود رساند، زيرا نمي تواني در برابر آن چه از آبرو و شخصيت در اين راه از دست مي دهي بهايي به دست آوري، و بنده ديگري مباش كه خداوند تو را آزاد آفريده است.

حس عزت طلبي يكي از نيازهاي اساسي انسان است كه خوش بختانه دست آفرينش بذر آن را در نهاد آدمي افشانده است. بديهي است كه اين بذر نياز به مراقبت و رشد و شكوفايي دارد. عزت نفس موجب بهره وري فرد از نيروي خرد و به كارگيري آن در امور زندگي و منشا تكوين شخصيت در انسان است. بي دليل نيست كه نظام سلطه فرعوني در طول تاريخ براي استثمار ديگران، در گام نخست روح مكرمت انساني را نشانه گرفته و شخصيت آنان را تحقير مي كند.

۵- وجدان اخلاقي:

امام علي(عليه السلام) به جوانان توصيه نمودندكه ، ميزان قرار دادن وجدان اخلاقي در معاشرت اجتماعي است. آن حضرت خطاب به فرزندش چنين مي فرمايند: «يا بني اجعل نفسك ميزانا فيما بينك و بين غيرك»۱۲ پسرم، خود را معيار و مقياس قضاوت بين خود و ديگران قرار ده.

ناديده گرفتن اين اصل مهم اخلاقي نتيجه اي جز تيرگي روابط دوستانه نخواهد داشت.

۶- تجربه اندوزي:

استفاده از تجارب ديگران از جمله مواردي است كه در وصاياي امام علي(عليه السلام) ديده مي شود. آن حضرت مي فرمايند: «اعرض عليه اخبار الماضين و ذكره بما اصاب من كان قبلك من الاولين و سر في ديارهم و آثارهم فانظر فيما فعلوا و عما انتقلوا و اين حلوا و نزلوا»۱۳ اخبار گذشتگان را بر قلبت عرضه كن و آن چه را كه به پيشينيان رسيده به ياد آر، در ديار و آثار مخروبه آن ها گردش كن و درست بنگر آن ها چه كرده اند. ببين از كجا منتقل شده اند و در كجا فرود آمده اند.

۷- رعايت آداب معاشرت و دوستي:

شكي نيست كه بقا و دوام دوستي منوط به رعايت حدود دوستي و آداب معاشرت است. دوست گرفتن آسان است اما نگه داري آن مشكل تر است. امام علي(عليه السلام) در قسمتي ديگر از نامه مبارك خود به نكات ظريفي كه موجب پايداري پيوند دوستي است، اشاره مي كند و مي فرمايند: ناتوان ترين مردم كسي است كه از دوست گرفتن عاجز باشد و ناتوان تر از او فردي است كه دوست را از دست بدهد.۱۴

بعضي جوانان از عدم ثبات و ناپايداري روابط دوستانه شكايت مي كنند، كه دليل عمده آن رعايت نكردن حدود دوستي و افراط و تفريط در رفاقت است. به طور يقين عمل به دستورات و نصايح سودمند امام علي(عليه السلام) مي تواند در حل اين مشكل كارساز باشد.

پي نوشت ها:

۱-نهج البلاغه، خطبه ۱۵۶.

۲- ده گفتار،استاد مطهري ص۱۴.

۳- نهج البلاغه، خطبه ۱۶.

۴- عنكبوت، آيه ۶۹.

۵-نهج البلاغه، نامه۳۱.

۶-بحارالانوار (چاپ بيروت) ج۶۸، ص۱۷۷.

۷- نهج البلاغه، خطبه۸۲.

۸- غررالحكم و دررالكلم، ج۴، ص۱۸۳.

۹- نهج البلاغه، نامه ۳۱.

۱۰-غررالحكم و دررالكلم، همان، ص۳۹۲.

۱۱-نهج البلاغه، نامه ۳۱.

۱۲-نهج البلاغه، همان.

۱۳- نهج البلاغه، همان.

۱۴-بحارالانوار، ج۷۴، ص۲۷۸.